شناخت سوره های قرآن کریم (بخش دوم)
29. عنکبوت
با تشبیه کردن کافران در عقاید الحادی خودشان به عنکبوت که سست ترین خانه‌ها را دارد و تار و پودش در برابر بادها در هم می‌ریزد، سستی بنای اندیشه‌های مشرکان و ماده گرایان را بازگو می‌کند که حبابِ اندیشه‌هایشان بر روی سرابی خیالی و پوچ استوار شده است. آیه 41 این حقیقت را گفته است.
این سوره مکی که قبل از هجرت بعد از سوره روم نازل شده، کلاً درگیری ایمان آورندگان را با فتنه انگیزی‌ها و کارشکنی‌ها و اغواهای مخالفان بیان می‌کند و نمونه‌هائی چند از زندگی ابراهیم وانبیاء دیگر و فداکاری‌هایشان در راه خدا میآورد ومومنان را بیاد تکالیف و تعهدات و صبر در این راه می‌اندازد. مشتمل بر 68 آیه است.
30. رُوم (نام کشوری است)
در آغاز سوره، از پیروزی روم پس از شکست خوردنش از ایران خبر می‌دهد. این پیشگوئی و حادثه مربوط به صدر اسلام است و در واقع نوید پیروزی امت مسلمان را پس از شکست دو ابرقدرت آنروز جهان می‌دهد و تقویتی است برای مسلمین آنروز که مورد آزار مشرکین مکه قرار داشتند وآینده‌ای تابناک را در افق حیات بشری نشان می‌دهد در چندین آیه متوالی آیات و نشانههای الهی را با ذکر مصداق، از مخلوقات و پدیده‌های زمینی وآسمانی بیان کرده، سپس انسانها را متوجه فطرتِ خدا آشنای خودشان می‌کند: آیه 30 و42 و در نهایت، بازگریزی است به مسئله مهم یعنی معاد وحیات جاودان پس از مرگ.
هفتادونهمین سوره‌ایست که با 60 آیه در مکه و قبل از هجرت نازل شده است.
31. لقمان
سوره به نام لقمان حکیم است و در آیات 12 تا20 موعظه‌های حکیمانه‌ای را از لقمان به پسرش بیان کرده است، که درباره خدا و دین و برخورد انسانی با مردم و میانه روی در رفتار است.
در مجموع، این سوره، پیام توحید و حکمت و معرفت و معاد را بیان می‌کند و فطرت بشری آدمیان را مورد خطاب قرار می‌دهد تا از طریق توجه به نعمتهای الهی، به شناخت و اطاعت او گردن نهاده و به سعادت ابدی برسد.
در مکه و نزدیکیهای هجرت نازل شده است و دارای 34 آیه می‌باشد.
32. سجده (سجده کردن)
درآیه 15 این سوره، از نشانههای بارز مومن، این را می‌گوید که هنگام یادآوری آیات و نشانههای خدا، به علامت تعظیم و سپاس، به خاک افتاده و در پیشگاه او سجده کرده و خدا را می‌ستاید. «مضاجع» نام دیگر این سوره است. هنگام تلاوت آیه سجده واجب است که سجده نمائیم.
هدف کلی سوره، اقامه دلیلی است در مورد مبداً و معاد و زدودن شک از دلها و در رابطه با نبوت و قرآن، اشاره‌هائی هم به مومنان و فاسقان دارد و از پاداش و عذاب، سخن می‌گوید. و سرگذشت موسی و قوم او به عنوان یک نمونه مطرح می‌شود.
این سوره 30 آیه دارد و در مکه در اوائل بعثت پیامبر نازل شده است
33. اَحزاب (حزب‌ها و گروهها)
حزب و قبائل مشرک عرب، برای ریشه کن کردن اسلام و نابودی مسلمین دست به دست داده و ائتلاف نمودند و مدینه را محاصره کردند و جنگ خندق پیش آمد.
واکنش روانی و عکس‌العمل مسلمانان در برابر این محاصره نظامی و نقش تخریبی ستون پنجم (یهود داخل مدینه) و سرانجامِ کار، از مسائلی است که در خلال آیات 9 تا 27 ذکر شده و بسی آموزنده است. بهمین جهت هم شروع سوره، با فرمان خدا مبنی بر اطاعت نکردن از کافران و منافقان است.
در قسمتهای بعدی رابطه پیامبر را با مومنین و منافقین و همچنین همسرانش و نیز تذکر نکات اخلاقی و تربیتی را در بردارد و اینکه آنها الگوی مردم‌اند و نیک و بدشان تأثیر فراوان دارد و بر خوبیها و فسادهایشان، پاداش یا عذابِ دو برابر خواهد بود. از آیه 36 به بعد ماجرای ازدواج پیامبر با زنِ پسر خونده‌اش- زید- اشاره شده و در آیه40 خاتم انبیاءبودن حضرت محمد (ص) بیان شده است و در اواخر سوره، علیه منافقین افشاگری می‌کند. در حدیثی بیان شده که در این سوره، رسوائیهای مردان و زنان قریش بیان شده است.
این سوره 73 آیه دارد و در سال6 هجری در مدینه نازل شده است.
34. سَبَأ
نام قومی است که همزمان با سلیمان می‌زیستند و حاکمشان یک زن (بلقیس) بود. از آیه 15 به بعد بخشی از داستان آنان را در رابطه با سلیمان بیان می‌کند و نیز داستان داود را نقل می‌‌نماید. در این سوره آیاتی هم از توحید و رسالت آخرت (این سه پایه دعوت همه انبیاء) آمده است. رسالت جهانی پیامبر اسلام در آیه 28 آمده، و در کلّ، حمایت از رسول الله در دعوت الهی‌اش می‌باشد.
هشتادوسومین سوره‌ایست که در مکه و قبل از هجرت نازل شده و 54 آیه دارد.
35. فاطر (شکافنده، پدیدآورنده)
در اولین آیه، با این صفت، از خدا ستایش شده، خدائی که آسمان و زمین را با شکافتن پرده عدم، بوجود آورد.
نام دیگر سوره «ملائکه» است. باز در همین آیه اول از فرشتگان بعنوان رسولانی که حامل خدا و مجری اوامر او در جهان هستند یاد شده است.
این سوره، شامل قدرت و حکمت و نعمتهای بزرگ آسمانی و زمینی خداوند، در رابطه با توحید و ربوبیت اوست و اینکه خلقت انسان وآمد و رفت شب و روز و تسخیرماه و خورشید و آبها و ماهیهای دریاها و شناختن و اطاعت اوست. 54 آیه دارد و در مکه نازل شده است. به استثنای چند آیه که مدنی است.
36. یس (از حروف رمز قرآن و خطاب به پیامبر)
در این سوره که با پیامبر سخن گفته شده، پایه‌های سه گانه دین (توحید، نبوت، معاد) مطرح شده و نیز حالت مردم را در قبول و رد دعوتها، و سرانجام مجرمین ومتقین را در قیامت بیان کرده است.
و از رویش گیاه در زمین مرده، روئیدن باغها و میوه‌ها، زوجیت عمومی در مخلوقات، شب و روز و ماه و خورشید و حرکت کشتی‌ها در دریا و... بعنوان «آیه» و نشانه بر خدا یاد شده است.
این سوره «قلب قرآن» هم نامیده شده است. و همچنین به «ریحانه القرآن» هم معروف است پنجاه ونهمین سوره‌ایست که در مکه نازل شده است و83 آیه دارد.
37. صافات (به صف کشیده‌ها)
در آیه اول، خداوند به فرشتگان به صف کشیده شده، یا به صفوف منظم پیکارگران و مجاهدان، یا پرندگان منظم و به صف کشیده شده در پرواز، یا صفوف نمازگزاران، سوگند یاد کرده است. (بنا به تفسیرهای گوناگون در کلمه صافات).
روح کلی سوره، بیان توحید و رد عقاید مشرکین، بخصوص در زمینه خویشاوندی خدا با جن یا مخلوقات دیگر می‌باشد. مسئله معاد و پاداشهای بهشت و کیفرهای جهنم موضوع دیگر این سوره است. به داستان نوح و امتحان ابراهیم بوسیله فرمان ذبح اسمائیل، و همچنین داستان لوط و یونس هم اشاره‌‌ای شده است.
این سوره که 182 آیه دارد، در اوائل بعثت در مکه نازل گشته است.
38. ص (از حروف مقطع رمز)
محور سوره، دعوت پیامبر به توحید و اخلاص در عبودیت است. از این رهگذر موضع موافقین و مخالفین و رویاروئی جبهه حق و باطل و سرانجام دو گروه است. قیامت و مسئله خلقت انسان و امر خدا به سجود برآدم در جهت اغواء و گمراه کردن و اینکه فقط مخلصین از دام شیطان می‌رهند، از مسائل دیگر این سوره است.
این سوره که 88 آیه دارد، حدود سالهای 4 و 5 بعثت پیامبر در مکه نازل شده است
39. زُمَر (جمع زمره: گروهها ودسته‌ها)
از آیه 70 تا آخر سوره، بیان می‌کند که در قیامت که روز کیفر و پاداش کافران و متقین است، گروه گروه مردم به سوی سرنوشت و جایگاه ابدی خودشان (دوزخ یا بهشت) سوق داده می‌شوند. نام دیگر سوره «غُرّف» (غرفه‌ها) است. به این مناسبت که در آیه 20 از غرفه‌های چند طبقه متقین در بهشت یاد شده است.
در این سوره، در مورد اخلاص دین برای خدا و بیدار ساختن قلوب برای پذیرش حق، و مقایسه حال و سرنوشت مومنین ومشرکین در دنیا وآخرت، مطالبی بیان شده است. و در مجموع، سوره ،سوره پاداش‌ها و کیفرها و نتایج اُخروی اعمال ما در دنیاست.
این سوره مکی است و 75 آیه دارد.
40. مؤمن (ایمان آورنده)
از آیه 27 به بعد از «مومن آل فرعون» یاد می‌کند.
مردی که در بطن نظام طاغوتی فرعون، مخفیانه به دعوت موسی گرویده بود و به نفع او در مجامع دولتی تبلیغ می‌کرد و از موسی درمقابل توطئه‌های خائنانه فرعون و وابستگانش دفاع می نمود.
نام دیگر سوره «غافر» است.یعنی بخشنده گناه و خطاپوش در آیه 3 با این صفت از خدا یاد شده است. نام دیگر سوره «طول» است یعنی نعمت پایدار و در همین آیه از خداوند با عنوان صاحب نعمت (ذی الطول) یاد شده است.
از مطالب دیگر این سوره، درگیری هواداران حق و باطل، قدرت مطلقه خدا در قیامت ، رمز سرنگونی قدرتهای باطل و جبار پیشین، دعوت موسی، تقسیم بندی مردم در رابطه با اعمالشان در قیامت و...می‌باشد.
این سوره مکی که دارای 85 آیه می‌باشد، در سالهای قبل از هجرت نازل شده است.
41. فُصَلَت (بخش بخش و فصل فصل شده)
درآیه 2 می‌گوید: «این قرآن کتابی است که آیاتش برای مردمی که علم وآگاهی دارند، بخش بخش نازل شده است.»
این سوره به نام «مصابیح» هم یاد شده زیرا در آیه 12 از زینت کردن و آراستن آسمان توسط ستاره‌ها که چراغهائی هستند سخن به میان آمده است.
این سوره را بعضی هم به نام «حم. سجده» می‌شناسند.
قرآن، رسالت، خدا، آخرت، وحی، توحید، از مسائل دیگر این سوره می‌باشد. سوره فصلت، تجلی قدرت مطلقه خداوند است، هم در دنیا و در رابطه با هلاک کردن مکذبین و ظالمین و هم در آخرت و هنگام حسابرسی اعمال بندگان.
54 آیه دارد و در اوائل بعثت در مکه نازل گشته است.
42. شوری (مشورت و همفکری و نظرخواهی)
در آیه 38 اصل اجتماعی شورا در امور اجرائی، از صفات مومنانی به حساب آمده که اهل تقوا و نماز و انفاق و همیاری هنگام ستمدیدگی می‌باشند.
محور این سوره، وحی و محتوای پیام آنست و حالت پذیرش یا انکار مردم نسبت به آن وبرخی از نشانههای خدا و نیز نتایج اعمال و راه مستقیم الهی بیان شده است و باز، نقبی به آخرت و سرای ابدی درآنجهان، و همچنین بیان بعضی از نعمتهای الهی.
این سوره مکی که 53 آیه دارد یکسال قبل از هجرت نازل شده است.
43. زُخرُف (زینت و زیور)
در آیه 33 تا 35 در بیان بی ارزشی جلوه‌های مادی و فریبنده دنیا می‌خوانیم:
«اگر به خاطر این نبود که مردم امتی یکپارچه و همسان باشند، خداوند برای کافران، خانه‌هائی با سقف‌های نقره گون و بالاخانه ها و درها و تخت‌ها و زیورها و... قرار می‌داد.»
با بیان این معنی، خداوند ارزش را به آخرت وآنچه باقی است می‌دهد و نوعی جدل و بحث در مورد معتقدات بی اساس مشرکین انجام گرفته و از اتکاء آنان به اندیشه‌های خرافی که میراث نیاکان است انتقاد شده است تا زمینه قلبی برای ایمان، آماده گردد.
در بخشی دیگر از شیوه استخفافی فرعون و معیارهای غلط آنان در ارزشیابی یاد شده و به عنوان نمونه از دعوت عیسی یاد شده است.
از جمله مسائل دیگر این سوره، تصحیح اعتقادات خرافی، جدال توحیدی، آیات قیامت، فرستادن انبیاء به خصوص ابراهیم و موسی و عیسی می‌باشد.
این سوره مکی است. دارای 89 آیه بوده و حدود سالهای 5 و6 بعثت نازل شده است.
44. دُخان (دود)
در آیه 10 می گوید: «منتظر روزی باش که آسمان دودی فراگیرنده مردم را فراهم میآورد و عذابی دردناک است.»
بعضی این دود را از علائم رستاخیز و پیش درآمد قیامت دانسته‌اند، برخی گفته‌اند در قیامت، بعنوان عذاب، دودی که چشم و گوش منافقان را پر می‌کند ظاهر خواهد شد.
بعضی هم این را تحقق یافته می‌دانند ومی‌گویند در اثر تکذیب و روگردانی مردم از دعوت پیامبر قحطسالی و تنگدستی چنان کرد که مردم وقتی با چشم‌های ناتوان به آسمان نگاه می‌کردند،آنرا پرشده از دود، می‌دیدند. در هر صورت، سوره متضمن بیم دادن کسانی است که در قرآن و دعوت حق شک دارند وآنانرا نسبت به عذاب دنیا وآخرت، هشدار می‌دهد.
و داستان موسی و سرانجام فرعون را نمونه‌ای از عذاب دنیوی، و کیفرهای گوناگون جهنم را نمونه‌ای از عذاب آخرت بیان می‌کند.
این سوره 59 آیه دارد و در سال 4 بعثت، در مکه نازل گردیده است. توصیه شده که این سوره در نمازهای واجب و مستحب خوانده شود.
45. جاثِیه (به زانو افتاده)
اینکه در قیامت، هر امتی به زانو در می‌آیند و برای رسیدگی به حسابشان حاضر می‌شوند در آیه 28 ذکر شده است. مظهری است از سلطه کامله خداوند در قیامت.
سوره با بیان مطالب توحیدی و شریعت پیامبر و لزوم توجه به آیات و نشانههای الهی شروع شده و با بیان تهدید آمیز نسبت به مستکبران اعراض‌گر از آیات خدا و هوا پرست و گمراه ادامه می‌یابد و با بیان ثبت اعمال و بازبینی آن در قیامت و کیفرهای اخروی پایان می‌گیرد.
از نامهای دیگر سوره، «شریعت» و «دهر» است.
از سوره‌های مکی است و مشتمل بر 37 آیه بوده و در سال 8 بعثت نازل شده است.
46. اَحقاف (نام سرزمین قوم عاد در نزدیکی یمن)
درآیه 21می‌خوانیم: «حضرت هود، قوم خویش (عاد) را در سرزمین احقاف، از عذاب خدا بیم داد.» احقاف در قسمت جنوبی عربستان بوده و الان آثاری ازآن باقی نمانده است.
هلاکت قوم هود و اقوامی دیگر در پیرامون مکه و نیز ایمان آوردن گروهی از جن، همچنین مطالبی درباره معاد، توحید و نبوت، از مسائل دیگر این سوره است. و در پیام پایانی سوره، فرمان صبر و بردباری به پیامبر می‌دهد این سوره با 35 آیه، در مکه نازل شده است.
47. محمد (ص) (نام پیامبر بزرگ اسلام)
نام «محمد» «ص» در دومین آیه این سوره آمده است.
سوره توصیفی است از کافران و روش‌ها و عملکردهای آنان و نیز توصیفی است از مؤمنان و اعمال نیک و صفات پاکشان، از نعمتهای نازله بر مومنین و عقوبتهای وارده بر کافران سخن می‌گوید. مقایسه‌ایست میان این دو جناح حق و باطل در دنیا وآخرت. و بیانگر این است که مقابله و مخالفت آگاهانه کفار با پیامبر و دین خدا فقط به زیان خودشان خواهد بود.
نام دیگر این سوره «قتال» است. چرا که عنصر بارز جنگ با کفار و فرمان موضعگیری قاطع در برابرشان، از پیشانی این سوره انقلابی آشکار است، همچنانکه از لحن آیات هم پیداست این سوره در مدینه. در دوره قدرت وآمادگی رزمی مسلمین نازل شده است و 38 آیه دارد.
48. فَتح (پیروزی)
درآیه اول از پیروزی بزرگی که به یاری خدا نصیب پیامبر شد، یاد شده است. فتحی که در «صلح حدیبیه» فراهم آمد. پیامبر همراه 1400 نفر به جنگ مشرکین بیرون آمد. امیدی به بازگشت پیروزمندانه و بسلامت نبود ولی سرانجام با قرارداد آتش بس 10 ساله، بدون درگیری به مدینه باز گشتند.
همین قرار داد، پیروزی‌های بزرگ دیگری بدنبال داشت، مانند فتح خبیر در سال هفتم هجری و فتح مکه به همراه 12 هزار سرباز مسلمان در سال 8 هجری و مسلمان شدن تعداد زیادی از مشرکین در این فاصله. (به فتح مکه در آیه 27 این سوره اشاره شده است.) اینهاست آن «فتح مبین» که سوره به آن نام، مشهور گشته است. سوره بیشتر مربوط است به امور داخلی مسلمین در ارتباط با بیعت مردم و سخنان عافیت طلبان و جوسازان و همچنین اشاره به خلق و خوی جاهلی مردم در گذشته و راه مبنی بر تقوا که پیامبر آورده درآخرین آیه ضمن بیان رسالت محمد، به خصوصیات اصحابش اشاره می‌کند از جمله به: «اشداء علی الکفار رحماء بینهم» یاران پیامبر (ص) نسبت به کفار شدید و سخت گیرند اما نسبت به یکدیگر مهربان می‌باشند.
این سوره در سال 6 هجری در مدینه پس از قرارداد صلح حدیبیه نازل شده و دارای 29 آیه می‌باشد.
49. حجرات (حجره‌ها و اطاقها)
در آیه 4 نکوهشی از آندسته بی خردانی شده که بدون رعایت نکات اخلاقی از بیرون و پشت پنجره با فریاد پیامبر را صدا می‌کردند.
این سوره مشتمل است بر نکاتی از ادب و اخلاق مسلمان در رابطه با خدا و پیامبر و جلو نیفتادن از آنها، سفارش به اصلاح بین مسلمانان و همنوعان و برخی نظامات اجتماعی، و کلاً سوره‌ای است اخلاقی، که از تمسخر و استهزاء سوءظن، تجسس و غیبت نهی می‌کند و از همه مردم، کسی را برتر می‌داند که با تقواتر است «ان اکرمکم عندالله اتقاکم»-آیه13.
این سوره که 18 آیه دارد، مدنی است و در سال 7 هجری نازل شده است.
50. ق (از حروف رمز اوائل سوره‌ها)
بستر کلی این سوره، معاد و احوالات مردم در قیامت است و در کنار این مسئله، از خلقت انسان تا مرگش و پس خدا سخن به میان آمده است و یادی از بعضی اقوام تکذیب کننده که گرفتار عذاب خدا شدند.
45 آیه دارد و در سال پنجم بعثت در مکه نازل شده است. و دعوت سوره، به تحمل و استقامت و صبر، در برابر حرفهای مشرکین است.
51. ذاریات (پراکنده کنندگان)
سوگند به فرشتگان دارای این صفت، یا بادهائی که گرد و خاک را، یا ابرها را پراکنند، در نخستین آیه آمده است. اشاره‌ایست به تدبیر عمومی خدا در جهان از طریق فرشتگان یا بادها.
سوره، بیان کننده معاد،در نقش تربیتی و سازندگی آن در عمل دنیائی انسان، و صفات متقین و داستانهائی از ابراهیم وموسی و قوم عاد و ثمود و قوم نوح است و بیان زوجیت عمومی در جهان خلقت و بیان فلسفه آفرینش جن و انس که «عبادت» است (آیه 56) و در پایان هشداری به ستمگران وکافران.
چهل و هفتمین سوره‌ایست که در سال 7 بعثت در مکه نازل شده است و60 آیه دارد.
52. طور (نام یک کوه)
در اولین آیه به کوه مقدس طور در سینا که محل مناجات موسی (ع) با خداوند بوده، سوگند یاد شده است.
سوره، یادآور قیامت و بهشت و جهنم و بیانگر نعمتهای بی پایان بهشتیان و عذاب‌های گوناگون مکذبین وکفار در دوزخ است و نیز احتجاج و مجادله‌ای با مشرکین و تردیدشان در ایمان آوردن و نقد تفکرالحادی و مشرکانه و در پایان باز هم دعوت به صبر.
این سوره با 49 آیه در سال 4 بعثت در مکه نازل گردید.
در احادیث زیاد خواندن آن سبب خلاصی از زندان بیان شده است.
53. نجم (ستاره)
درآغاز سوره، به ستاره،آنهنگام که فرودآمده و غروب کند سوگند یاد شده است.
هدف کلی سوره، تاکید بر سه رکن «ربوبیت» «نبوت» و «معاد» است و اعلام وحی، توبیخ مشرکین از اعراض، مردم شناسی، توحید و تنذیر، از موضوعات دیگر این سوره است. کلاً سوره تشویق به پذیرش دعوت است و انتقاد از روی گردانی از قرآن و پیامبر.
برخی عم مراد از «نجم» را ستاره فروزان قرآن دانسته‌اند که برای بشر فرود آمده است. این سوره با 62 آیه، مکی است.
54. قمر (ماه)
آیه اول، به «شق القمر» و دو پاره شدن ماه، بنا به درخواست مشرکین از پیامبر اسلام به عنوان معجزه و نشانه‌ای از قدرت خدا اشاره کرده است.
این سوره به طور کلی به انذار و بیم دادن مکذبین بهانه جو پرداخته است و از هلاکت امتهای تکذیب کننده گذشته همچون قوم نوح و عاد و ثمود و لوط وآل فرعون، شاهد آورده است و در پایان، از عاقبت جهنمی مجرمین و فرجام خوش متقین یاد می‌کند.
با 55 آیه در سال 4 بعثت نازل شده و از سوره‌های مکی است.